In de zomer van 2023 presenteert Huis Marseille een bijzondere collectie avant-gardistische en surrealistische foto’s uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Dertig jaar geleden werden de vintage prints herontdekt tussen de meer dan 150.000 persfoto’s van het Vlaamse dagblad Vooruit. Als door een wonder waren ze bewaard gebleven.
De collectie dankt haar ontstaan aan het Belgische kunsttijdschrift Variétés, dat maar twee jaargangen heeft gekend voor het failliet ging. Variétés was een belangrijk internationaal podium voor een jonge generatie fotografen en hun nieuwe, avontuurlijke beeldtaal. Het tijdschrift publiceerde vele indrukwekkende foto’s, fotogrammen en fotomontages van toonaangevende fotografen als Man Ray, Germaine Krull, Berenice Abbott, László Moholy-Nagy, Florence Henri en Eli Lotar. Ook schonk het maandblad veel aandacht aan avant-garde film.
Huis Marseille toont met vintage foto’s, spreads uit het tijdschrift en filmfragmenten een verrassend panorama van avant-garde-fotografie en -film uit het interbellum. De tentoonstelling is georganiseerd in nauwe samenwerking met Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis in Gent, dat de collectie van Variétés beheert.
Het tijdschrift Variétés en de geest van de nieuwe tijd
Variétés – Revue mensuelle illustrée de l’esprit contemporain (Geïllustreerd maandblad over de hedendaagse tijdgeest), zoals het maandblad voluit heette, verscheen van mei 1928 tot april 1930 en ademde inderdaad de geest van een nieuwe tijd. Het tijdschrift was het geesteskind van culturele duizendpoot en kunstpromotor Paul-Gustave van Hecke (1887-1967), die abstracte kunst, dada en surrealisme in België introduceerde. Een even belangrijke rol was weggelegd voor de veelzijdige E.L.T. Mesens (1903-1971). Hij was pianist, componeerde, schreef kritieken, was zelf kunstenaar, fotograaf en tentoonstellingsmaker én hij beschikte over een enorm netwerk. De twee waren nauw bevriend en runden samen de Brusselse galerie L’Époque. Voor L’Époque en Variétés zorgde Van Hecke voor de financiering en Mesens voor het internationale netwerk. De signatuur van het blad was onmiskenbaar surrealistisch. In 1929 kwam er zelfs een special uit gewijd aan het surrealisme. In het team dat iedere maand het blad maakte, zaten ook een scenarioschrijver en een filmcriticus. Nederlandse auteurs leverden regelmatig bijdragen en onder de themanummers vinden we er ook een over ‘Hollande’.
Foto’s gepresenteerd op een vernieuwende manier
Fotografie kreeg in Variétés een belangrijke plaats en het tijdschrift was vernieuwend in de manier waarop de fotografische beelden werden ingezet. Ieder nummer bevatte zo’n zestig foto’s, gegroepeerd in aparte fotokaternen, gedrukt op glanzend papier. De beeldkaternen, die ritmisch over het nummer werden verdeeld, vertellen hun eigen verhaal. Op de beeldpagina’s groeien foto’s uit tot een autonoom expressiemiddel. Ze werden meestal in combinaties van twee of vier gepresenteerd waardoor nieuwe verbanden en betekenissen ontstonden, vaak nog versterkt door de bijschriften.
De surrealist Mesens had beslist een bepalende rol in de fotoselectie en het is vermoedelijk zijn hand die we in de raadselachtige, grappige of subversieve beeldcombinaties zien. Anonieme foto’s, prentbriefkaarten, filmstills, antropologische opnamen en mode- en sportfoto’s werden zonder onderscheid gecombineerd met gesigneerde foto’s van avant-garde fotografen. Zo ontstonden fotopagina’s met een poëtisch, ironisch en raadselachtig karakter die kleine schokjes teweegbrengen en de traditionele lay-out van het blad overstijgen. Variétés was er voor de avontuurlijke kunstliefhebber die openstond voor nieuwe kijkervaringen.
Fotografie van de jaren twintig
De jaren twintig betekenden een omslagpunt in de kunsten, en ook in de fotografie. De Eerste Wereldoorlog had afgerekend met de laatste restjes negentiende eeuw. Het Rusland van na de revolutie betekende voor een generatie kunstenaars een delirium van vrijheid. Al het oude kon overboord, alles mocht. Er ontstond een nieuwe fotografische taal met uitgesproken camerastandpunten, ferme diagonalen en extreme close-ups. Alles wat het kijken kon intensiveren deed ertoe, zoals luchtfoto’s en technieken uit de wetenschap als röntgen- en micro-opnamen. Experimenten in de donkere kamer met dubbeldrukken en fotogrammen vergrootten het vocabulaire van de fotograaf. Machines en levenloze voorwerpen lijken door het oog van fotografen soms bezield door vreemde krachten.
Beeldredacteur E.L.T. Mesens was bevriend met de surrealistische kunstenaar Man Ray in Parijs en diens invloed op Variétés is onmiskenbaar. Vanaf de eerste nummers nam Mesens werk van Man Ray op. Hij wijdde ook een fotokatern aan de Franse fotograaf Eugène Atget (1857-1927), die door Man Ray was ontdekt en in wie de surrealisten hun voorloper herkenden.
Vrouwelijke fotografen aan zet
Vanaf september 1928 publiceerde Variétés regelmatig werk van Germaine Krull, Eli Lotar en André Kertész, alle drie immigrant in Parijs en verbonden aan het spraakmakende geïllustreerde weekblad VU. Opdrachten voor tijdschriften en reclamefoto’s boden deze generatie een heel nieuw werkveld waarin vrouwen voor het eerst goed vertegenwoordigd waren. En dat is te ook te zien in de fotoselectie voor het Belgische tijdschrift. De Amerikaanse Berenice Abbott was in de jaren twintig in Parijs assistente van Man Ray. Zij ontfermde zich over het archief van de in 1927 overleden Eugène Atget. Terug in New York documenteerde ze de moderne hoogbouw vanuit kikvorsperspectief en met sterke contrasten tussen licht en donker die de architectuur een dramatische zeggingskracht geven. Florence Henri en Aenne Biermann werkten in hun studio’s aan zeer precies gecomponeerde stillevens. Alledaagse voorwerpen krijgen bij hen iets betoverends, bij Henri door het ingenieuze gebruik van spiegels en bij Biermann door het toepassen van dubbeldrukken. Germaine Krull is met 125 foto’s in totaal het best gerepresenteerd in Variétés en in de tentoonstelling. Ze werd beroemd met haar foto’s van moderne staalconstructies als de Eiffeltoren en haveninstallaties. Variétés schonk ook veel aandacht aan haar reportagewerk over uiteenlopende onderwerpen als straatmarkten in Parijs en Amsterdam, daklozen, de zware industrie en het stadsverkeer in de moderne metropool.
Variétés en de film
Voor tijdgenoten verwees de titel van het tijdschrift overduidelijk naar een kassucces uit de Duitse zwijgende film: Variété van E.A. Dupont (1925). Beroemd is de bloedstollende scène waarin de camera een centrale, ‘subjectieve’ rol kreeg en bij de salto mortale de bioscoopbezoeker het gevoel geeft samen met de trapezewerker de ruimte in geslingerd te worden. Film was vanaf het eerste nummer overvloedig aanwezig in Variétés, in de vorm van recensies, setfoto’s en portretten van filmsterren. Een filmstill van de trapezescène uit Variété is er dan ook slechts één uit een lange reeks die de fotopagina’s van het tijdschrift vulden.
De wederzijdse beïnvloeding van film en fotografie in die jaren is onmiskenbaar. Voor de makers van Variétés waren film en fotografie gelijkwaardig aan elkaar, en aan de andere beeldende kunsten. Het oog van de camera opende nieuwe werelden.
De tentoonstelling
Alle bovengenoemde ontwikkelingen in de taal van de film en de fotografie worden op een prachtige manier weerspiegeld in de zalen van Keizersgracht 399, waar een grote selectie fotowerk uit de 24 afleveringen van het tijdschrift Variétés wordt getoond. Met deze tentoonstelling brengt Huis Marseille een uitzonderlijke reeks vintage prints naar Nederland van de belangrijkste fotografen uit het interbellum, van Man Ray tot Moholy-Nagy, van Atget tot Eli Lotar en van vrouwelijke pioniers als Germaine Krull, Berenice Abbott en Florence Henri. In de verschillende zalen komen thema’s en genres aan bod als surrealisme, stillevens, de moderne stad, de poëzie van de straat, het machinetijdperk en fotografische experimenten. Op drie momenten in het parcours zijn films en filmfragmenten te zien die een directe relatie hebben met de getoonde foto’s, zoals de trapezescène uit Variété. En steeds komen de fotopagina’s terug waarmee Variétés zich onderscheidde als belangrijk podium voor de internationale avant-garde.
De tentoonstelling Variétés. Fotografie en avant-garde is gebaseerd op Variétés, Revue d’avant-garde – Berenice Abbott, Florence Henri, Germaine Krull… de Amsab-collectie onthuld, een coproductie van Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis, Gent, Tijdsbeeld, Gent, en Les Recontres d’Arles. (Curator Sam Stourdzé in samenwerking met Robby Gobyn en Damarice Amao.)
beeld aankondiging: Keystone View Company L’enlèvement du mannequin, 1928 De ontvoering van de etalagepop Variétés I, 8 (15 december 1928)